Formation de parolas
in Interlingua
per Ingvar Stenström
|
Parolas – morphemas – phonemas Quante parolas ha il in Interlingua? Le IED contine 27 000, le dictionarios de Cleij 45 000 e tanto plus longe un investigator (diligente como Piet Cleij) cerca le vocabulos conforme al principios de Interlingua, tanto plus de parolas essera includibile. Esque le persona qui vole apprender le lingua del parolas international dunque debe inculcar in su capite 50 000 vocabulos? No. Ille debe apprender un numero de morphemas e le mechanismos de formation de parolas. In mi opinion le numero de tal morphemas in Interlingua – si on non vole exprimer se in un campo specialisate: botanica, zoologia, philosophia, ingenieria etc. – non excede 15 000, forsan le morphemas vermente "general" non es plus que 10 000. Il es dunque desirabile, mesmo necessari pro non espaventar usatores futur, que on, parlante del amplexo del vocabulario de Interlingua, explica clarmente le factos sequente:
Que es dunque iste miraculose "morphemas" que evidentemente face multo plus facile le vita del povre studente de linguas? (Ecce jam un tal parola, que non es obligatori in le tresor del parlator general.) Como nos sape le "vocabulario international" se trova ubique, in tote linguas que ha su origine in Europa, a un extension variante. Illo es de facto un tresor commun e le capabilitate de analysar iste parte de su proprie lingua es de alte valor pedagogic e – io volerea dicer – cultural. Un tal analyse methodic como parte del curriculo gymnasial esserea un demonstration del hereditage europee e adjuta indiscutibilemente le apprension de altere linguas – nos lo sape per longe experientia in Svedia.
Ante comenciar le explicationes es necessari
Definitiones de "parolas" – "morphemas" – "phonemas" Un morphema es le minime elemento de un parola que porta un signification. Un parola consiste de un o plure morphemas. In-cred-ibil-itate es un parola consistente de quatro morphemas Un morphema consiste de un o plure phonemas. Un phonema es le minime elemento de un morphema que lo distingue de un altere morphema. Ex. In le morphemas par e rar il es evidente que le prime r in rar cambia le signification de par. Illo es un altere morphema, in iste caso tamben un altere parola. Un phonema es representate per un littera o un combination de plure litteras. Un phonema pote pronunciar se con sonos differente, sed si iste sonos non cambia le signification, illos non es phonemas. Exemplo "rar" pronunciate per le uvula in loco de per le apice del lingua, i.e. [RaR] in loco de [rar] non evoca un altere idea, e per consequente non es un nove morphema. Que nos retorna al morphemas! Le morphema que porta le signification le plus importante se nomina morphema de base, p.ex. cred in nostre exemplo in supra. Morphemas que precede le morphema de base es prefixos e morphemas que es addite post le morphema de base es suffixos. (Il ha etiam le minus importante infixos, p.ex. n in vi-n-cer e m in ru-m-per; le morphemas de base se vide in vic-t-oria e rup-t-ura. Le infixos es sin interesse in le formation active de nove parolas).
Typos de formation In le linguas germanic il es possibile formar un numero quasi illimitate de nove parolas per combinar un o plure altere parolas. In anglese sovente per simple juxtaposition de duo substantivos o, como in le linguas scandinave per junger los in un sol, a vices assatis longe vocabulo. In le jornal de hodie io legeva le parola svedese "eurovisionsschlagerfestivalsrepetitionerna", que es facile a decifrar e comprender mesmo a non-scandinavos. Dividite secundo morphemas illo pare plus clar assi: euro-vision-s-schlager-festival-s-repetition-er-na. In isto le -s- es morphema del genitivo, -er- del plural e -na le articulo definite postpositional, i.e. morphemas grammatic. In Interlingua iste typos es rar. Le parolas componite se substitue per combinationes analytic de substantivos e adjectivos sovente relationate per prepositiones. Le "teacup" deveni "tassa a the", le german "Holzkohle" deveni "carbon de ligno", "Schutzdach" "tecto protective" etc.
1. Parolas componite tamen existe. 1 A: Combinationes de substantivos ligate per un vocal ligative, -i- in parolas de origine latin (silv-i-cultura), -o- in vocabulos grec (psych-o-logia). (Il ha un regula practic pro discerner qual vocabulos es grec: illos contine un y o le digraphos /Sic!/ ch, ph, rh o th o le suffixo -ic). 1 B. Verbo in le presente + un substantivo. Iste combination sovente indica un utensile, per le qual on manea un objecto. Ex. aperi-lattas, conta-kilometros, coperi-catena (de un bicyclo), guarda-fango, lancea-granatas, lancea-torpedos, porta-aviones, pressa-limon/es/, sicca-capillos, tira-lineas, torna-discos. Karel Wilgenhof, le plus profunde experto del vocabulario de IED ha publicate un ample studio i.a. de iste formationes in Currero numero 59. (Contrarimente a Wilgenhof io pensa que on debe inserer le lineetta de ligation inter le verbo e le objecto, proque le parolas de iste modo deveni minus longe e plus facile a recognoscer. 1 C. Juxtaposition simple: motor Diesel, nave pharo, nave viking.
2. Derivation per affixos 2 A. Per prefixos Le morphema de base port- + le vocal del classe verbal principal -a- + -r, le sol signo del forma infinitival, resulta in le verbo portar. Per le addition de prefixos e altere suffixos, cuje significationes on debe apprender si tosto como possibile, nove series de parolas es create. ex-portar, ex-porto, ex-porta-a-t-ion, ex-port-a-t-or Assimilation (< ad-simil-a-t-ion) es le influentia del consonante initial del morphema de base sur le consonante final del prefixo. Illo pote esser assimilation total como in apprender o assimilation partial como in importar, ubi le consonante nasal-dental -n se approxima al consonante labial sequente, que es pronunciate per le labios (un nasal-labial) e assi deveni -m. In- con le duo significationes "opposito de" (apud adjectivos) e "in-, in le direction intro, o essente intra" (apud verbos o derivatos de verbos) es quasi sempre assimilate. Isto es valide etiam pro ad-, e vidente consonantes duple on pote quasi sempre supponer un assimilation. Isto es utile a saper, proque ab- con le signification opposite (illo indica un allontanamente) non forma assimilationes, un bb dunque non pote esser un composition con ab-. Iste prefixo ha duo variantes combinatori: abs- ante c e t, e a- ante v e m. Exemplos: abs-cesso, abs-tin-e-nt-ia, abs-trah-er, a-vert-e-r e a-mov-e-r. Iste sorta de cognoscentia servi le analyse solmente, in general on non forma nove parolas per iste variantes del prefixos. Iste parolas "jam existe". Con- (como in con-fluentia) es un altere prefixo con variantes
assimilate; col- ante l-. Ex. col-laborar, col-luder Un simile duple signification ha per-. Ante- e post- es duo prefixos identic con le prepostiones, sin assimilationes. Anti-, contra-, circum-, pre-, auto- e amphi- (prefixos grec), gran- que indica un persona del mesme familia un generation remote, super- e su synonymo grec hyper- e su opposito hypo, re-, retro-, ultra-, equi-, mis- (erroneemente) - ecce un longe serie de prefixos que se "comporta" ben e non se cela per assimilationes o variantes. Certe alteres on debe observar: Le pares extra- indica que un cosa se trova extra un altere, extro- indica un movimento de un cosa ex un altere. Ex. extra-mural, extro-vertite. Parallelos es intra- se trovante in ...; intro- se movente a in.... Ex. intro-duction. Inter- debe esser strictemente separate de intra-; le differentia es grande inter intercellular: "inter le cellulas" e intracellular "in le cellula/s/. Le suffixos grec, essente usate preponderantemente in le scientias, es rar, sed sin complicationes identificabile. Pan- total, tote ...., proto- le prime, le originari. Illos es assatis clar. Le prefixo privative grec a- con le signification non habente..., sin ..., pote causar confusiones con le variante combinatori del prefixo latin ab-. De- Dis- 1 opposito. Dis-contente, dis-ordine, Ex- appare como e- ante consonantes sonor: e-gres-s-o, e-lec-t-ion, e-radi-car, e-vacuar, e-vader, e-vocar; ef- ante f-: ef-fluentia, ef-fortio. Sub- sovente assimilate. Sub-premer > sup-primer; variante ante p- e t-: sus-: sub-pender > sus-pender. (Le signification del suffixo a pena distinguibile.) Sub-tener > sus-tener. Trans- Trans-atlantic. Duo variantes: Discutibile e dubitose es a vices le selection de IED inter dis- e de-. Es vermente dispopular preferibile a depopular (facer emigrar le population de un pais)? Dispopular ya de facto pote significar impopular. Disflorar con duo significationes al latere de deflorar? Le protypismo in absurdum!
2 B: Derivation per suffixos Le spatio non permitte un tractamento complete del suffixos. Principalmente le definitiones exigerea longe explicationes, que forsan potera sequer in un edition elargate, si un tal esserea demandate. Nota un regula importante: un vocal final de un morphema de base es omittite ante le addition de un suffixo. Cultur-a > cultur-al, femin-a > femin-in, vir-o > vir-il.
Substantivos > adjectivos -al Le desinentia le plus frequente de adjectivos: "pertinente a o characteristic de ....": cultur-al. -ial Variante sovente usate post -nd, -nt-, -rd-, -rt-: mund-ial, confident-ial, cord-ial, part-ial. -ar Variante usate si le morphema de base contine un -l-. Ex. stell-ar, cellular. -ari Rar. Ex. legenda - legend-ari, revolution - revolution-ari. -esc "In le stilo de ...", typic pro ": barbar-esc, cavaller-esc, leon-esc, student-esc. -ette Diminutive, caressante: belle > bellette. -il Rar. Non productive o "non active" , i.e. nulle nove parolas es formate con iste suffixo. Viro - vir-il, infante - infant-il, puer-o/-a - puer-il. -in Usate in poc parolas frequente, sed productive pro designar derivatos chimic e medicamental. Aquil-in, can-in, equ-in, femin-in; alcal-in (< alcali). (In Interlingua Grammar, pagina 62, se trova un nota interessante e poco observate: "Le forma substantivisate -ino pote esser usate pro designar le progenitura, le juvenes de animales." Catt-ino, leon-ino. Proque non?) -ose "Plen de ....", "ric de ....". Pericul-ose, orgoli-ose. -/i/an -/i/ano/-ana Substantivisation masculin respectivemente feminin. Un americano/americana, norvegiano: christ-iano, luther-ano. Attention: Tamben le lingua. Simona parla romani-ano. -ese Synonymo et de -/i/an 1 et de -/i/ano 1. Franc-ese, sved-ese. -esa Synonymo del substantivo -/i/ana = habitante o lingua de. Kim es un svedesa.
Verbos > adjectivos -nte Participio presente. Cant-a-nte, leg-e-nte, aud-ie-nte. -ide Adjectivo non productive pro verbos del classe -e-. Tim-er > tim-ide; rig-er > rigide, frig-er > frig-ide, ferv-er > ferv-ide. (Substantivos correspondente se forma con -or: tim-or, rig-or etc.) -at-, -it- forma le participios perfecte del verbos del classe -a respectivemente del classes -e- e -i-. Illos es adjectivos e substantivisabile Illos es tamben identic al thema supinal que precede alcun suffixos. Un tertie e quarte forma del suffixo supinal del latino esseva -t- e -s-. -at- Educate (un educato), -it- (Un libro ben) scribite, (un obra) finite. -t- aper-te -s- Confuse (< con-fu-n-d-s-e), per-ver-se (< per-vert-s-e) -ive es un del suffixos adjectival que debe esser precedite per iste formas. Conserv-at-ive, educ-at-ive. defin-it-ive; re-gre-s-s-ive (re-grad-s-ive). -/at/ori Adjectivo relatate a un "-/at/or", un persona qui (face alque). Laud-ar, laud-at-or, laud-at-ori. Un oration laudatori. -bile (-a-bile pro verbos del classe -a-, -i-bile pro le classes -e- e
-i-) De interesse plus tosto historic es le variante -ile in facile que pote esser interpretate como fac-ibile, doc-ile e ut-ile (ex un verbo latin uti).
Adjectivos > substantivos -essa 1 Le qualitate de esser ...: Fin-essa, trist-essa. -ia 1 Synonymo frequente post -nte toler-a-nt-ia -ia 2 Specialmente -itate Synonymo de ancora plus grande popularitate e productivitate que -essa. -itude Rar. Non productive. Grat-itude, lat-itude, ampl-itude.
Adjectivos > verbos -i-fic-a-r Facer/render qualcosa ....: Pur-i-ficar. Usate tamben post substantivos: petr-if-icar -is-a-r Synonymo. Re-al-is-a-r, civ-il-is-ar
Nove substantivos ex substantivos -ada 1 Producto facite ex ....: Limon-ada, orangi-ada. -ada 2 Serie de .....: Column-ada, fenestr-ada. -age 1 Un ‘unitate’ consistente de ....: Banda > band-age, folio > foli-age. -alia Collection sin valor de ....: Ferr-alia, papir-alia, cos-alia. -astro Inferior, sin valor; non genuin: Medicastro; patr-astro, matr-astra. -ata Contento o quantitate continite in un ....: Coclear > coclear-ata, man-ata. pugn-ata. -ato Status, dignitate o officio de ....: Episcop-ato, director-ato, doctor-ato, magistr-ato, novici-ato. -ario 1 (Lat. -arium) Loco pro collection de .... /substantivos/. Herb-ario. -ario 2 (Lat. -arius) Persona habente le carga de un ....: Bibliothec-ario, mission-ario. -essa 2 Forma feminin de titulos de nobilitate. Princ-essa, cont-essa, baronessa. -essa 3 Femina de animales non finiente per -o. Leon-essa, tigr-essa. -iera 1 Loco ubi vive o cresce .…: Columb-iera, formich-iera, gallin-iera, taxon-iera, vulp-iera; aven-iera, ris-iera. -iera 2 Receptaculo que contine. Farin-iera, mustard-iera, sauc-iera, sput-iera, tabach-iera, the-iera. Multissime parolas practic pote esser formate con iste suffixo! -iero Arbore, arbusto o planta portante fructos. Fico > fich-iero, gumm-iero, persica > persich-iero, pir-iero, pom-iero; frambes-iero; frag-iero. -ero Persona qui labora professionalmente con .…: Barb-ero, camer-ero, corb-ero, libr-ero, obr-ero, scarp-ero. -eria 1 Le local o le profession/mestiero del -ero 2 -etto (le plus sovente) -etta si le subst. original fini per -a. Diminutivo. Un variante minor de .... (persona o cosa). Pacco > pacchetto, cassa > cassetta. -ismo Doctrina o religion. Baha-ismo, christian-ismo, muhammedan-ismo, mystic-ismo, skeptic-ismo, social-ismo. -ista 1 Adherente de un -ismo. 2 Persona qui labora con un arte o un profession technic.
Verbos > substantivos -ada Action continuate o prolongate. Cavalc-ada. (Derivatos de verbos in -e- e -i deberea secundo mi opinion haber -ida, p.ex. curr-ida) -age 2 Acto o le resultato de un /sol/ acto. Heredit-ar > heredit-age, marit-ar > marit-age, tann-ar > tann-age. -mento: -(a)mento post verbos con le vocal -a- ante le infinitivo e -(i)mento quando iste vocal es -e- o -i-. Action, sovente un acto singular, "reguardate con referentia a su effectos e resultatos" (I Grammar) o le resultato de un action. Amend-a-mento, fund-a-mento, even-i-mento. Un suffixo con definition multo vage. -or 1 Subst. abstracte formate ab verbos finiente per -er e habente un adjectivo -ide. Stato o sentimento de .…: Cal-or, ferv-or, frig-or, rig-or. Le suffixos sequente debe esser precedite per le forma del supino
latin: -or 2 Persona qui (o machina que) face qualcosa. Cre-a-t-or, administr-a-t-or; con-sum-it-or; elev-a-t-or. -orio Local ubi on face qualcosa. Observ-a-t-orio, purg-a-t-orio; abatt-it-orio; aud-i-t-orio. -ion Action o resultato de un action. Organ-is-at- ion, add-it-ion, aud-i-t-ion -ura Action o plus sovente le resultato de un action. Cre-at-ura, pic-t-ura (< pi-n-g-er); pol-i-t-ura. Le affixos technic e scientific, le major parte de origine grec, es de frequentia minus grande e io debe lassar los hic extra consideration.
Cambio de vocales (apophonia) Un phenomeno que ha jocate un rolo importante in le formation de parolas in le latino – sed que ha solmente interesse historic pro nos, proque illo non plus ha un function in le formation de nove parolas – es le apophonia, un cambio del vocal del morphema de base quando isto non es le prime morphema. In le proto-latino le accento tonic probabilemente esseva sempre sur le prime syllaba e quando un prefixo es ponite como le prime syllaba iste reduction de vocales occurre in le morphema de base, non plus accentuate. au > u clauder > in-cluder, ex-cluder
Le verbos con duple themas Quando le duo phenomenos "complica-le-vita", le assimilation e le apophonia ambes se incontra in un morphema de base, se produce un allomorpho, un variante que sembla a prime vista bastante irregular. In Interlingua Grammar se trova un capitulo, un breve capitulo de tres paginas que face felice le inimicos del linguas naturalistic: Sur le pagina 85 comencia le appendice I Double-Stem Verbs. "Aha", illes pensa, "in Interlingua il ha verbos irregular - le horror de tote studentes de linguas". No, in Interlingua il non ha verbos irregular (excepte sia e le optionales era e son), si on non vole deviar del linguage practicate desde 50 annos. In illo on scribe "ha legite" e non "ha lecte". Si isto es facibile in espaniol (ha leido) illo naturalmente debe esser regular in un idioma que ha su ration de exister per le besonio del rationalitate de haber un lingua facile. Ante le apparition del lista de discussiones INTERLNG in le Internet, io habeva vidite iste forma "lecte", apud solmente un sol persona durante mi longe periodo de active usator. Quando on informa re Interlingua il es sempre le enunciation "Il non ha verbos irregular" que evoca un approbation audibile! Le usator/es/ del secunde thema del verbos como forma del participio passate non ha ben legite le capitulo: "In Interlingua the irregular second stem of verbs has nothing to do with matters of conjugation. It is a stem which occurs in certain derived nouns and adjectives and prevents these from assuming unnaturally distorted forms...." Conclusion: Non introduce formas irregular del verbos!
Le lege del analogia - le plus forte dirigente del evolution de un lingua Pro formar le femininos il ha le sequente vias: 1. Parolas differente quando le differentia del sexo es essential: viro - femina, patre - matre, tauro - vacca. 2. Si nostre infante es un filio o un filia, un puero o un puera non es sexualmente essential. Iste parolas es formate secundo le modello le plus frequente: -o>a. Parolas masculin finiente per un consonante adde un –a: senior - seniora. Possibile tamben professor - professora. (Preferibile al alternativa italian plus longe: professoressa.) 3 4. -/t/or (-/s/or) > /t/rice. Traduc-t-or - traduc-t-rice. In titulos de professiones le tendentia es de non cambiar le titulo masculino. Substantivisation de adjectivos da le occasion de monstrar le sexo. "Le bello in le familia esseva le tertie filio e le bella le prime filia". Hic Interlingua Grammar (§ 41) e le Grammatica de Interlingua de Karel Wilgenhof prescribe que certe adjectivos non pote cambiar le forma. Inter illos se trova alcunes frequentissimo usate pro personas: juvene, vetere, -ese. In quasi tote le linguas on ha qualque signo, methodos, modos de exprimer le feminino. In francese on adde in scripto un -e, que face audibile le consonante final. In espaniol on adde un -a, ex. profesor - profesora etc. In Interlingua non existe multe possibilitates de indicar le sexo excepte al substantivo. In despecto de su proprie regulas – theoreticamente fixate in le grammatica – dr. Gode ipse, un grande pragmatico, debeva multo tosto ceder al exigentia de claritate e usar le methodo natural – le maniera le plus frequente e regular: Ille scribe in Scientia International – Novas del mense in Interlingua (februario 1964) del hobby de multe feminas in Svedia de tricotar sweaters: "...in un anno x sweaters per svedesa". Le "systema linguistic inherente" de Interlingua exige que se usa tote le potential de expression del lingua mesme. Il non ha spatio pro livrar le exemplification desirabile de isto, sed cata linguista lo sape. "Fundamentalistas" qui considera sancte le regulas de 1951 non lo comprendera. Sed le lege de analogia regna.
Qui forma le lingua? Le lexicographos, le grammaticos e le autores de manuales ha intialmente, quando il se tracta de un lingua plus o minus planificate, un grande influentia – in p.ex. Volapük e Esperanto quasi total – sed si tosto que un lingua entra in uso practic, le "creatores" es super toto le parlatores e le scribentes qui lo practica pro communicar in circumstantias quotidian. Le uso oral – le forma original de omne lingua natural – quasi totalmente es dirigite per le lege del analogia. Le prevalente structuras inherente de un lingua decide. Un scribente sovente ha le tempore pro reflecter, ponderar e consultar dictionarios e grammaticas. E si ille elige un mal solution pro esser ben comprendite, ille non lo nota per le reaction immediate del interlocutor. In conversationes e discussiones ille lo nota e face immediatemente modificationes in su communicato. Non habente un dictionario, ni un grammatica scripte disponibile – que face ille? Ille reformula su parola o expression secundo un modello usate multe vices antea: ille seque "le lege de analogia" – le procedura de un infante qui produce formas verbal correcte, sin saper alque de conjugationes o declinationes. E ille, como le infante, usa formas regular que se adapta a patronos cognite. Un exemplo: Habente legite o audite "linguas germanic, fenno-ugric, slavic" ille conclude que le gruppo de linguas del descendentes del romanos es "romanic". Ille non recurre, post recerca in dictionarios, a un altere possibilitate "romance", proque – tosto o tarde – ille senti que iste parola es confundibile con le "romance", le aventura romantic o mesmo con un libro de un certe longor. Le scopo del linguage del humano non es solmente "esser comprendite", sed esser comprendite sin ambiguitate, quandocunque ambiguitate e miscomprension es evitabile. Le IED esseva elaborate sub le direction de un philologo e un tal constata le existenita de vocabulos e lor significationes sin considerar le exigentias del leges del linguistica. Un linguistico (linguista professional, experto del linguistica) non haberea proponite "Le Vocabulario International tal qual" pro scopos communicative sin recommendar regulas pro seliger inter synonymos historica- o principialmente justificabile. Ille haberea monstrate le strategias pro evitar homonymos innecessari. In avantia. Pro isto on debe regrettar que le professor André Martinet debeva preferer un professorato a un universitate (a ille esseva offerite plures a ille momento) ante un cooperation continuate con doctor Gode in le elaboration de Interlingua, que haberea devenite assi – io es certe – un medio de communication ancora plus efficace jam ab le initio. Dr. Gode se monstrava postea esser un "venditor" genial del nove lingua, introducente lo in le sphera ubi su uso es irrefutabilemente utile: in le communication scientific. Un fato cruel interrumpeva le developpamento in iste campo, que habeva tante promissas de successo. Hodie le anglese ha conquirite le medicina. Que iste modeste obretta mie sia
un adjuta in un altere campo – le utilisation de Interlingua como propedeutico
in pedagogia de linguas! |